U Svečanoj sali Srpske akademije nauka i umetnosti, 24. aprila 2025. godine, održana je svečana akademija posvećena obeležavanju 80 godina od proboja logora Jasenovac - jednog od najstrašnijih simbola stradanja srpskog naroda tokom Drugog svetskog rata. Ujedno je obeleženo i osam decenija od pobede nad fašizmom, kao i osnivanje Ujedinjenih nacija, organizacije čije su temelje postavili upravo užasi koje su takvi logori ostavili iza sebe.
Organizatorka događaja bila je gospođa ambasador dr Ljiljana Nikšić, dugogodišnja diplomata, autorka i inicijatorka brojnih kulturno-diplomatskih inicijativa koje povezuju sećanje, obrazovanje i međunarodnu saradnju. Kroz svoj rad, ambasadorka Nikšić dosledno promoviše kulturu mira, dijalog i osvetljavanje istorijskih istina, a ovaj događaj predstavlja još jedan u nizu njenih zalaganja za očuvanje kolektivne memorije o žrtvama fašizma i genocida.
Foto: redportal.rs/Marijana Vasiljević
Poseban deo ceremonije bio je i trenutak kada su dodeljene počasne gramate za nesebičan doprinos očuvanju kulture sećanja na stradanje dece Srba, Jevreja, Roma i antifašista na teritoriji NDH od 1941. do 1945. godine.
Gramate je dodelio Institut Diana Budisavljević, a uručio ih je Gojko Rončević Mraović, počasni direktor Instituta i jedan od najistaknutijih istraživača dečjih logora smrti u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj.
Među laureatima su bili: ambasadorka Ljiljana Nikšić, prof. dr Gideon Grajf, Barak Gabor, Knut Flovik Toresen i prof. dr Dragoljub Acković - pojedinci koji su svojim radom, svedočenjem i naučnim doprinosima zadužili sećanje čitavih naroda.
Uvodnu reč imao je Gojko Rončević Mraović, ugledni publicista i počasni direktor Instituta Diana Budisavljević, koji se decenijama bavi istraživanjem logora smrti za decu u NDH. On je i sam kao dete preživeo Logor za decu Jastrebarsko. Njegov rad posvećen je čuvanju sećanja na zločine nad srpskom, romskom i jevrejskom decom.
Foto: redportal.rs/Marijana Vasiljević
Prof. dr Dragoljub Acković, direktor Muzeja romske kulture, jedan je od najznačajnijih intelektualaca iz romske zajednice u Srbiji. Dugogodišnji istraživač, publicista i pisac, Acković je poznat po svojoj posvećenosti dokumentovanju romskog stradanja u Drugom svetskom ratu, posebno na prostoru bivše Jugoslavije. Njegovo izlaganje ukazalo je na to koliko je zaborav poguban i kako sećanje na romske žrtve još uvek nije dovoljno integrisano u kolektivnu svest regiona.
Foto: redportal.rs/Marijana Vasiljević
Jedan od ključnih govornika bio je izraelski istoričar prof. dr Gideon Grajf, vodeći svetski stručnjak za Holokaust. Autor brojnih studija i izveštaja, uključujući i kontroverzni dokument o Jasenovcu koji je izazvao burne reakcije u regionu, Grajf je u svom izlaganju govorio o važnosti memorijalizacije jasenovačkog stradanja u holokaust muzejima u SAD-u i o potrebi međunarodnog priznanja istine o tom logoru.
Foto: redportal.rs/Marijana Vasiljević
Foto: redportal.rs/Marijana Vasiljević
Posebno emotivan trenutak bio je kada je Barak Gabor iz Izraela podelio priču svoje bake, Šošane Gabor, koja je kao dete preživela pakao Jasenovca. Njegovo lično svedočenje podsetilo je da tragedije logora nisu samo deo istorijskih udžbenika, već i porodične rane koje se prenose generacijama.
Foto: redportal.rs/Marijana Vasiljević
Barak je govorio i o sudbini svojih prabake i pradede - Rize i Artura Adlera. Riza je preminula već 1942. godine, u samom logoru Jasenovac, dok je Artur bio jedan od retkih zatočenika koji su preživeli sve do samog kraja rata. Bio je među poslednjih hiljadu zarobljenika koji su učestvovali u proboju logora 1945. godine. U tom herojskom činu, Artur je izgubio život, svesno žrtvujući sebe kako bi omogućio drugima da iznesu istinu o užasima koji su se dogodili u Jasenovcu - da se nikada ne zaboravi.
Zahvaljujući Barakovoj posvećenosti, knjiga Jasenovac - Aušvic Balkana prevedena je na hebrejski jezik, čime je istina o ovom stratištu postala dostupna i čitaocima u Izraelu i širom jevrejske dijaspore. Njegov rad predstavlja dragocen most između lične porodične tragedije i globalnog svedočenja.
Foto: redportal.rs/Marijana Vasiljević
Jedno od najinteresantnijih izlaganja imao je norveški istoričar i bivši gardista kralja Haralda V, Knut Flovik Toresen, direktor Fondacije Krvavi put i nosilac Ordena Miloša Obilića za hrabrost. Toresen, koji je i sam pravoslavac i zet srpskog naroda, decenijama posvećeno istražuje stradanja Srba tokom Drugog svetskog rata i pogrome u novijoj istoriji. Kao norveški oficir služio je na Kosovu 2001, 2003. i 2004. godine, a njegovo svedočenje o odbrani manastira Gračanica tokom martovskog pogroma 2004. godine ostaje duboko upisano u kolektivnu memoriju. Zahvaljujući njegovom angažovanju, više od 400 norveških vojnika uspešno je sprečilo 10.000 albanskih ekstremista da unište Gračanicu i proteraju preostalo srpsko stanovništvo.
Foto: redportal.rs/Marijana Vasiljević
Na akademiji je govorio o manje poznatoj, ali jednako potresnoj temi - transportu srpske dece iz logora Jasenovac na robovski rad u nacističke logore u Norveškoj. Njegova svedočenja i istraživanja unose novu svetlost u razumevanje razmera zločina NDH, ali i ulogu međunarodne zajednice u njihovom rasvetljavanju i dokumentovanju.
Foto: redportal.rs/Marijana Vasiljević
Danijela Danon, predstavnica Saveza jevrejskih opština Srbije, na akademiji je podelila potresno porodično svedočenje o svom dedi, rabinu Danielu Isaku Danonu, poslednjem živom rabinu u Sarajevu 1942. godine. Rođen 1888. u Sarajevu, bio je odlikovan Ordenom Svetog Save, služio je kao rabin i veroučitelj u Tuzli, Travniku i Sarajevu, i poticao iz loze čuvenog rabina Moše Danona. Skrivale su ga komšije dok ga ustaše nisu otkrile i deportovale u Jasenovac, gde je i ubijen.
- Ne znam gde mu je grob, ni njegove poslednje reči, ali želim da verujem da je otišao sa molitvom na usnama - rekla je Danijela Danon, pozivajući se na sećanja svog oca, rabina Cadika Danona.
Njeno svedočenje osvetlilo je ličnu dimenziju jasenovačkog stradanja i simbolično podsetilo na sudbinu celokupne jevrejske zajednice u NDH. Kako je istakla, rabin Danon bio je mudrac, vernik i otac, čije ime Daniel, što na hebrejskom znači 'Bog je moj sudija' i u smrti ostaje svedočanstvo dostojanstva i vere. Njeno svedočenje podsetilo je sve prisutne koliko je važno da se sećanja na ovakve pojedince sačuvaju, kako bi stradanja Jevreja, Srba, Roma i svih žrtava fašizma nikada ne bila zaboravljena.
Foto: redportal.rs/Marijana Vasiljević
Mirko Galaso, istoričar sa Univerziteta u Udinama, u svojoj video poruci osvrnuo se na ulogu nadbiskupa Alojzija Stepinca u NDH, nazivajući ga "duhovnim pokroviteljem genocida". Galaso je poznat po svojim istraživanjima o odnosima Katoličke crkve i ustaškog režima, a njegove poruke često izazivaju burne reakcije upravo zbog insistiranja na istorijskoj odgovornosti.
Program je zaključen video porukom i projekcijom dokumentarnog filma 33 anđela, autora Branka Dimovića Dimeskog, srpskog reditelja koji živi i radi u Norveškoj. Film potresno prikazuje sudbine srpske dece iz Jasenovca koja su deportovana na robovski rad u nacističke logore u Norveškoj. Dimeski je prethodno zapažen i za svoj dokumentarni rad o srpskoj emigraciji, a 33 anđela predstavlja njegovo najzrelije i međunarodno priznato ostvarenje, koje je prikazano i u norveškim školama kao deo nastave o Drugom svetskom ratu.
Autor: Redportal.rs
